Czym są lotne związki organiczne (LZO) (ang. Volatile Organic Compounds – VOC)?
Jest to grupa związków organicznych, które z łatwością przechodzą w postać pary lub gazu, charakteryzują się wysoką prężnością par i niską rozpuszczalnością w wodzie, a ich temperatura wrzenia mieści się w zakresie: 50-250°C (przy ciśnieniu atmosferycznym).
Pochodzenie LZO
| Materiały budowlane i wyposażenie wnętrz | Klej do podłóg, farby, zmywacze, uszczelniacze, materiały polimerowe (wykładziny winylowe, PCV i gumowe), meble i wyroby drewniane zawierające żywice na bazie formaldehydu (płyta wiórowa, sklejka, płyta pilśniowa o średniej gęstości), materiały izolacyjne, tekstylia. |
| Garaże przydomowe (bezpośrednio łączone z domem) | Potencjalne źródło oparów z benzyny z powodu emisji spalin, przechowywane artykuły hobbystyczne (np. farby, kleje). |
| System ogrzewania i gotowania | Kominki domowe, piece na paliwa stałe (drewno, odpady rolne, węgiel), techniki gotowania (pieczenie mięsa, smażenie na głębokim tłuszczu). |
| Produkty konsumenckie | Chemia domowa (detergenty, środki dezynfekujące, zmiękczacze, środki do czyszczenia dywanów), kosmetyki (mydła w płynie, szampony, lakiery do paznokci, zmywacze do paznokci), sprzęt elektroniczny (kserokopiarki), środki owadobójcze (odstraszające komary), artykuły papiernicze. |
| Kadzidła i świece zapachowe | Wykorzystywane w miejscach kultu religijnego i w domach. |
| Energetyka, procesy produkcyjne, zanieczyszczenia komunikacyjne, koksownie | Produkty niepełnego spalania paliw stałych, biomasy i biopaliw. |
LZO biorą udział w wielu reakcjach fotochemicznych, w których powstają szkodliwe, a nawet toksyczne produkty. LZO mogą także wywoływać poważne skutki zdrowotne, gdyż wiele z nich wykazuje właściwości toksyczne, kancerogenne, mutagenne lub neurotoksyczne.
Zależność pomiędzy stężeniami LZO a ich szkodliwością dla zdrowia
| Poziom zanieczyszczeń | Stopień szkodliwości |
| < 100μg/m3 | Nieszkodliwe dla zdrowia |
| 200-300μg/m3 | Potencjalnie szkodliwe |
| 300-5000μg/m3 | Szkodliwe dla zdrowia, powodują pojawienie się nieprzyjemnego zapachu |
Źródło: „Jakość powietrza wewnętrznego – Lotne związki organiczne jako wskaźnik jakości powietrza wewnętrznego” – B. Zabiegała, Wydz. Chemiczny, Politechnika Gdańska
Trudno jest opisać wpływ lotnych związków organicznych na zdrowie w sposób zwięzły i konkretny, ponieważ jest to bardzo duża grupa związków o różnorodnych właściwościach. Zdecydowana większość z nich podrażnia błony śluzowe, drogi oddechowe, oczy i skórę. Przebywając w miejscach o podwyższonym stężeniu LZO możemy też spodziewać się bólu głowy, nudności i uczucia zmęczenia. Do skutków długotrwałej ekspozycji na LZO zaliczamy: uszkodzenie układu nerwowego, uszkodzenie płuc, obrzęk krtani, zawroty głowy, otępienie, uszkodzenie płodu (w przypadku ciąży), utratę przytomności, a nawet nowotwory.
Duże narażenie na oddziaływanie LZO występuje przede wszystkim w zamkniętych przestrzeniach. Według szacunków amerykańskiej Agencji Ochrony Środowiska (EPA) stężenie lotnych związków organicznych w pomieszczeniach jest przeciętnie od dwóch do pięciu razy większe niż na zewnątrz, co nie oznacza, że na otwartej przestrzeni problem jest marginalny. Skalę problemu narażenia na działanie LZO może zilustrować fakt, że rocznie na świecie produkuje się 12 miliardów litrów farb, które są tylko jednym z wielu źródeł tego typu zanieczyszczenia.
Najnowsze badania pokazują, że udział LZO w zanieczyszczeniach powietrza wewnątrz i na zewnątrz budynków jest prawdopodobnie znacznie większy niż wcześniej sądzono. Z opracowania na łamach „Science” wynika, że LZO wydzielane przez łatwo parujące substancje chemiczne (VCP, volatile chemical products) odpowiadają za co najmniej połowę emisji tych związków w dużych miastach. Za drugą połowę odpowiada transport, gdyż LZO powstają także w wyniku spalania paliwa samochodowego.
Według wcześniejszych danych EPA proporcje rozkładały się: 75% LZO trafiających do atmosfery miało pochodzić ze źródeł transportowych, a pozostałe 25% z produktów chemicznych. Przewaga paliw w tym bilansie wydawała się naturalna tym bardziej, że w ujęciu wagowym konsumenci zużywają je w ilości 15 razy większej niż VCP w przeliczeniu na osobę. Tyle tylko, że paliwa przechowywane są w szczelnie zamkniętych zbiornikach, a proces ich spalania przebiega zwykle z wykorzystaniem filtrów. Tymczasem związki chemiczne obecne w wielu produktach codziennego użytku mogą swobodnie parować. Zresztą w przypadku niektórych wyrobów, jak dezodorantów czy innych kosmetyków, takie jest ich przeznaczenie.
